انقلاب اسلامی

 انقلاب اسلامی عبارت است از دگرگونی بنیادی در ساختار کلی جامعه و نظام سیاسی آن، منطبق بر جهان بینی، موازین و ارزش های اسلامی و بر اساس خواست و اراده مردم و به تعبیر دیگر، انقلاب اسلامی، انقلابی است که به منظور حاکم نمودن ارزش های اسلامی بر جامعه انجام می گیرد. از این رو، «اسلامی بودن»، ویژگی بنیادی آن محسوب می شود.

امام خمینی می گوید:

«شک نباید کرد که انقلاب اسلامی از همه انقلاب ها جداست؛ هم در پیدایش و هم در کیفیت مبارزه و هم در انگیزه انقلاب و قیام … جمهوری اسلامی با دست توانای ملت متعهد پایه ریزی شده و آن چه در این حکومت اسلامی مطرح است، اسلام و احکام مترقی آن است».

مقام معظم رهبری نیز می گوید:

«انقلاب بزرگ ما، خصوصیاتی مخصوص به خود داشت. این خصوصیات، اولین بار در یک انقلاب مشاهده می شد؛ تکیه بر اسلام، هدف گیری ایجاد حکومت اسلامی، تجدید نظر در مفاهیم سیاسی عالم - مثل آزادی و استقلال و عدالت اجتماعی و چیزهای دیگر - و حرکت به سمت دنیا و جامعه ای که بر پایه ارزش های اسلامی بنا شده باشد».

اسلام انقلابی

انقلاب اسلامی، وسیله قرار دادن اسلام برای انقلاب است. بر اساس این دیدگاه، انقلاب اصل و هدف است و اسلام وسیله و ابزاری است برای انقلاب و مبارزه. نگاه تک بعدی به اسلام و اسلام را تنها از دریچه انقلاب و مبارزه نگریستن، ویژگی اساسی این دیدگاه است. شهید مطهری در این باره می گوید: «انقلاب اسلامی یعنی راهی که هدف آن اسلام و ارزش های اسلامی است و انقلاب و مبارزه، صرفاً برای برقراری ارزش های اسلامی انجام می گیرد و به بیان دیگر، در این راه، مبارزه هدف نیست؛ وسیله است؛ اما عده ای میان انقلاب اسلامی و اسلام انقلابی اشتباه می کنند؛ یعنی برای آنها انقلاب و مبارزه هدف است؛ اسلام وسیله ای است برای مبارزه. اینها می گویند هر چه از اسلام که ما را در مسیر مبارزه قرار بدهد، آن را قبول می کنیم و هر چه از اسلام که ما را از مسیر مبارزه دور کند، آن را طرد می کنیم. طبیعی است که با این اختلاف برداشت میان انقلاب اسلامی و اسلام انقلابی، تفسیرها و تعبیرها از اسلام و انسان و توحید و تاریخ و جامعه و آیات قرآن، با یکدیگر متضاد و متناقض می شود. فرق است میان کسی که اسلام را هدف می داند و مبارزه و جهاد را وسیله ای برای برقراری ارزش های اسلامی، با آن که مبارزه را هدف می داند و هدفش این است که من همیشه باید در حال مبارزه باشم و اصلا اسلام آمده برای مبارزه. در جواب این گروه باید گفت که برخلاف تصور شما، با آن که در اسلام، عنصر مبارزه هست، اما این بدان معنی نیست که اسلام فقط برای مبارزه آمده و هدفی جز مبارزه ندارد؛ در اسلام، دستورات بیشماری وجود دارد که یکی از آنها مبارزه است».

حکومت دینی

  حکومت دینی، حکومتی است که هماهنگ با تعالیم دینی و بر اساس دین باشد و در هیچ زمینه ای، با آموزه های دینی ناسازگار نباشد؛ البته در این بحث، دین اسلام محور سخن است؛ نه هر دینی. برای درک دقیق معنای حکومت دینی، توجه به نکات زیر سودمند است:

الف) بی تردید دین داریِ حاکمان و کارگزاران، امری بایسته و لازم است؛ اما - بدون رعایت احکام و قواعد دینی در تدوین و اجرای قوانین - کافی نیست؛ زیرا حکومت دینی، به معنای نظام دین مدار است و بنابراین، نمی تواند احکام و دستورهای الهی را زیر پا نهد. التزام به احکام الهی، از ویژگی های اساسی و جدایی ناپذیر حکومت دینی است. خداوند در قرآن مجید، پشت پازنندگان به این اصل را کافر خوانده، می فرماید: «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ».

ب) آیا افزون بر رعایت احکام الهی، ساختار و ارکان حکومت نیز باید تماماً برگرفته از دین باشد؟ برای پاسخ به این پرسش، باید گستره سیاسی دین بررسی شود؛ یعنی، باید مشخص گردد که دین در حوزه سیاست، چه ارمغانی برای بشر آورده است؛ آیا تنها به ذکر پاره ای از تعالیم و هنجارهای مربوط به مناسبات سیاسی و اجتماعی - بدون ارائه شکلی ویژه از حکومت - بسنده کرده است و یا به نوعی خاص از حکومت با ساختاری ویژه و نیز به چگونگی شکل گیری و انتقال قدرت سیاسی توجّه دارد؟ بنابر دیدگاه دوم، فقط به کارگیری هنجارها و عدم ستیز با آنها، برای دینی خواندن حکومت کافی نیست و حکومت دینیِ مطلوب، نظامی است که همه ارکان و ابعادش، برگرفته از دین و سازگار با آن باشد. با مراجعه به منابع دینی و سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام در می یابیم که اسلام، هر گونه حکومتی را بر نمی تابد. واپسین آیین آسمانی، حکومتی را تأیید می کند که دارای شرایط زیر باشد:

الف) حاکمانش، دارای ویژگی ها و صلاحیت های معیّن و تعریف شده در منابع دینی باشند.

ب) آنان از راه های معین - نصب الهی و مقبولیت مردمی - قدرت را به دست گیرند.

ج) در حکومت داری، شیوه ها و هنجارهای تبیین شده در منابع دینی را رعایت کنند. این بدان معنا نیست که تمام ساختار و ارکان حکومت، به نحو ثابت و انعطاف ناپذیری، در دین مشخّص گردیده است؛ بلکه مراد آن است که اصول و زیر ساخت هایی اساسی و مشخص، در دین وجود دارد که حکومت با آنها، ماهیت و چهره ای ویژه می یابد و از دیگر نظام های سیاسی متمایز می شود. برای مثال، یکی از شاخصه های اصلی حکومت اسلامی، «ولایت» معصوم و نایب او بر جامعه، از طریق نصب الهی است؛ ولی پاره ای از خصوصیات مربوط به ساختار و ارکان حکومت، متناسب با مقتضیات زمان و مکان و گستردگی و پیچیده شدن نهادهای اداری - اجتماعی و گسترش دایره وظایف و خدمات دولتی، انعطاف پذیر است؛ مثلاً می توان حکومت اسلامی را به صورت متمرکز یا نامتمرکز تشکیل داد. حکومت دینی، مراتب و درجاتی دارد؛ مرتبه عالی و ایده آل آن، این است که همه امور و ارکانش، مبتنی بر دین و هماهنگ با آن باشد؛ ولی وقتی تأسیس دولت تمام عیار دینی، ممکن نیست، باید مرتبه نازل تر آن را اجرا کرد. مرتبه نازل یا بدل اضطراری حکومت دینی، حکومتی است که در آن، احکام و قوانین دینی رعایت شوند؛ هر چند همه قوانین نظام، از تعالیم دینی برنیامده و در رأس آن حاکم منصوب از سوی خداوند قرار نگرفته باشد؛ البته چنین حکومتی، تنها در صورت عدم امکان تأسیس دولت کامل اسلامی، جایز است.

دین حکومتی

دین حکومتی به معنای استفاده از دین در جهت اهداف حکومت و اصل و مبنا قرار دادن حکومت است؛ هر چند حکومت و اهداف آن، بر اساس قوانین و معیارهای اسلام نباشد و به تعبیر دیگر، نگاه ابزاری به دین و پذیرفتن دین و احکام آن تا آن جا که با حکومت و اهداف آن مخالف نباشد. از این رو، دین حکومتی، معنایی بسیار متفاوت با حکومت دینی دارد و به عبارت دیگر، اگر دین را هماهنگ و همسو با حکومت و ابزاری در راستای اهداف آن قرار دهیم، دین حکومتی است و اگر حکومت را بر اساس معیارهای اسلام و هماهنگ با ارزش های دینی قرار دهیم و در حقیقت، حکومت، وسیله و ابزاری در جهت به کار بستن تعالیم اسلامی و ارزش های دین باشد، حکومت دینی است. مقام معظم رهبری می گوید:

«بنده معتقد به دین دولتی نیستم؛ دین دولتی، مثل دین بنی امیه و بنی عباس است. دین، دین خدایی، دین اعتقادی و دین قلبی است؛ اما شما دولت دینی هستید؛ یعنی مشروعیتتان بر اساس یک تفکر دینی و یک عمل دینی است؛ ناگزیرید که نسبت به آن پای بند باشید».

منابع: به نقل از مجله پرسمان.خرداد1385.شماره45

*عباسعلی عمید زنجانی، گزیده انقلاب اسلامی و ریشه های آن، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران 1376، ص 14.

* وصیت نامه الهی-سیاسی امام خمینی(ره)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران 1374، ص 7-8.

*حدیث ولایت، ج 4، ص 278.

* مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، تهران 1368، ص 57-58.

*مائده(5)، آیه 44.

*روزنامه کیهان، 22/8/79.